Αρχαιολογικός χώρος Πέλλας

Πρωτεύουσα του μακεδονικού κράτους από το τέλος του 5ου με αρχές 4ου αι. π.Χ. Από την παλιότερη πόλη έχει ανασκαφεί το νεκροταφείο και λιγοστά αρχιτεκτονικά λείψανα στην περιοχή του σύγχρονου αρδευτικού καναλιού. Η πόλη οργανώνεται και επεκτείνεται στα χρόνια του Φιλίππου Β΄ και του Κασσάνδρου. Εποχή ακμής της Πέλλας είναι το β΄ μισό του 4ου αιώνα, ο 3ος και ο 2ος αιώνας π.Χ. Η κατάληψή της από τους Ρωμαίους έγινε το 168/167 π.Χ. και η καταστροφή επήλθε μετά από σεισμό, πιθανόν στην πρώτη δεκαετία του 1ου αιώνα π.Χ.

Κατά την πρώτη περίοδο των ανασκαφών (1957 - 1963/64) αποκαλύφθηκαν οι οικίες με τα ψηφιδωτά δάπεδα και τμήμα του Ανακτόρου, ενώ κατά την δεύτερη περίοδο των ανασκαφών (1976 ως σήμερα) αποκαλύφθηκαν η Αγορά, τμήμα του Ανακτόρου, άλλες κατοικίες, ιερά και νεκροταφεία.

Tην περίοδο 1957-1963/64 έγιναν οι βασικές αναστηλωτικές εργασίες (τοίχοι-ιωνικό περιστύλιο του σπιτιού με το ψηφιδωτό του Διονύσου).

Το 1976 αναστηλώθηκε ένας κίονας του περιστυλίου του σπιτιού με το ψηφιδωτό της αρπαγής της Ελένης.
Υπάρχουν στέγαστρα προστασίας των αρχαιολογικών λειψάνων.
Τα ευρήματα των ανασκαφών εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας
Από τα σημαντικότερα μνημεία ή αρχιτεκτονικά σύνολα της περιοχής είναι:
Οι"Ιδιωτικές κατοικίες".
Κατοικία με τα ψηφιδωτά δάπεδα του Διονύσου και του κυνηγιού του λιονταριού. Το περιστύλιο της μιας από τις δύο αυλές της είναι αναστηλωμένο.

Κατοικία με τα ψηφιδωτά δάπεδα της αρπαγής της Ελένης, του κυνηγιού του ελαφιού και της αμαζονομαχίας. Ενας κίονας του περιστυλίου είναι αναστηλωμένος. Πυρήνας και των δύο κατοικιών, έκτασης 2.500 - 3.000 τ.μ. είναι η κεντρική αυλή με τη στοά γύρω της.

Το "Ανάκτορο"
Kτιριακό συγκρότημα έκτασης 60.000 τ.μ. στο βορειότερο λόφο. Αποτελείται από τέσσερις ενότητες που έχουν ως πυρήνα μεγάλο υπαίθριο χώρο. Το πρόπυλο εισόδου βρίσκεται στο νότιο τμήμα του κτιρίου.

Η"Αγορά"
Kτιριακό συγκρότημα στο κέντρο της πόλης έκτασης 70.000 τ.μ. Την κεντρική πλατεία της περιβάλλει μία στοά και πίσω από αυτή τέσσερις χώρους σε σειρά, που ήταν καταστήματα πώλησης ή εργαστήρια κατασκευής διαφόρων προϊόντων (αγγεία, ειδώλια, μεταλλικά αντικείμενα κ.τ.λ.). Η βόρεια πτέρυγά της έχει διοικητικό χαρακτήρα. Στο ΝΔ άκρο του συγκροτήματος υπάρχει το αρχείο της πόλης, όπου βρέθηκαν πήλινα σφραγίσματα παπύρων.

Τα "Ιερά"
α) Θεσμοφόριο, στο ΒΔ άκρο της πόλης. Κυκλικός περίβολος, βωμός στο κέντρο και λαξεύματα ("μέγαρο") στο δάπεδο.
β) Ιερό Αφροδίτης, Μητέρας των Θεών, βόρεια της Αγοράς. Υπαίθριος χώρος με ναό πιθανώς της Μητέρας των Θεών. Στο συγκρότημα χώροι εργαστηρίων, αποθηκών, συμποσίων κ.τ.λ.
γ) Ιερό του Δάρρωνα, θεραπευτή θεού (που ταυτίσθηκε με επιγραφή) στην περιοχή του σύγχρονου αρδευτικού καναλιού. Υπαίθριοι χώροι, ναός, κρηναίο, δεξαμενή, φρεάτια.

Κυρίαρχο στην κορυφή λόφου, το ανάκτορο, αυτό το περίπλοκο αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα των 60,000 τ.μ., χτίστηκε αρχικά στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ. Η αγορά εκτείνεται σε δέκα οικοδομικά τετράγωνα, κατελάμβανε 70,000 τ.μ. και περιελάμβανε εμπορικά καταστηματα με διάφορα προϊόντα, καθώς και εργαστήρια. Μια πό τις πιο εντυπωσιακές οικίες που έχουν ανασκαφεί είναι του Διονύσου, με τέσσερα ψηφιδωτά εξαιρετικής τέχνης. Στην οικία που βρίσκεται στο 5ο οικιοδομικό τετράγωνο τα τέσσερα δάπεδα συντηρήθηκαν και παρέμειναν στη θέση τους.

Εντυπωσιακότερο είναι αυτό που αναπαριστά το κυνήγι του ελαφιού. Το ιερό της αφροδίτης και της Κυβέλης βρίσκεται στο βόρειο σημείο της αγοράς και το Θεσμοφόριο, ιερό της Δήμητρας, εντυπωσιάζει με την ιδιόμορφη κυκλική του κάτοψη. το νεκροταφείο των ύστερων κλασικών και ελληνιστικών χρόνων περιέχει ατομικούς λαξευτούς τάφους. Το μουσείο βρίσκεται στην περιφέρεια των τετραγώνων και διαθέτει ευρήματα από τον προϊστορικό οικισμό του Φάκου, το χάλκινο αγαλματίδιο του Ποσειδώνα, που αποτελεί αντίγραφο χαμένου μεγάλου αγάλματος του Λυσίππου, το κεφάλι του Μεγάλου Αλεξάνδρου που βρέθηκε στα Γιαννιτσά, κομψά πήλινα ειδώλια, το μαρμάρινο αγαλμάτιο εφήβου, την επιτύβια στήλη σκύλου από τα μέσα του 4ου αιώνα , τα πανέμορφα ψηφιδωτά των οικιών της Πέλλας κ.α.